Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ "ΣΥΜΜΑΧΩΝ" ΣΤΗ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ

Κείμενο: Νίκος Μέντζας

Η Μικρασιατική καταστροφή αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες τραγωδίες του Ελληνισμού. Καθόρισε σε απόλυτο βαθμό την πορεία της χώρας και απέδειξε ότι εκείνη δεν το βάζει κάτω εύκολα. Παρουσίασε ταυτόχρονα το πραγματικό πρόσωπο των "συμμάχων" της Ελλάδας και τον διαχρονικό τους ρόλο. Η γενοκτονία του Ελληνισμού της Μικράς Ασίας είναι η προσπάθεια αφανισμού μιας παράδοσης 3.000 ετών. Η μνήμη όμως δεν σβήνει εύκολα και η ιστορία στέκεται ως ακλόνητος μάρτυρας της αλήθειας και της υποκρισίας, του θάρρους και της ανανδρίας, του πολιτισμού και της βαρβαρότητας.

Στα μέσα Αυγούστου του 1922, ο Μουσταφά Κεμάλ με τον στρατό του, απαρτιζόμενο από ατάκτους, τακτικό στρατό και αξιωματικούς της πάλαι ποτέ Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ξεκινάει αντεπίθεση εναντίον του τακτικού στρατού της Ελλάδας. Η ελληνική πλευρά, έχοντας προωθηθεί μέχρι την εξέχουσα του Εσκί Σεχίρ και του Αφιόν Καραχισάρ, είχε μείνει αδρανής έναν ολόκληρο χρόνο, έπειτα από κινήσεις σκοπιμότητας εκ μέρους της φιλομοναρχικής κυβέρνησης, της οποίας γνώμονας των πολιτικών κινήσεων ήταν η διάσωση και η επανεδραίωση του θρόνου και της δυναστείας. Στο διάστημα αυτό εξαπλώθηκε συστηματικά η απογοήτευση και το αίσθημα της ματαιότητας σε όλο το στράτευμα. Μετά τις εκλογές του Νοεμβρίου του 1920, την ανάληψη της εξουσίας από τους φιλομοναρχικούς πολιτικούς και την επιστροφή του - αντιπάλου της Αντάντ κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο - βασιλιά Κωνσταντίνου, δρομολογήθηκαν ολοκληρωτικές μεταβολές σε επίπεδο συσχετισμών: η αντικατάσταση των ανώτερων και ανώτατων αξιωματικών στο μικρασιατικό μέτωπο από φιλομοναρχικούς αξιωματικούς, οι αψυχολόγητες αποφάσεις των επιτελικών και η μεταστροφή της στάσης των "συμμάχων" απέναντι στην Ελλάδα ήταν κάποιες από αυτές. Παράλληλα, το κίνημα των Νεότουρκων άρχισε να ενισχύεται με τη στήριξη του τουρκικού λαού, ενώ το έρεισμα του σουλτάνου σταδιακά εκμηδενιζόταν. Η Κωνσταντινούπολη βρισκόταν υπό την συμμαχική επικυριαρχία και ο σουλτάνος είχε ενδώσει στις επιθυμίες των δυνάμεων της Αντάντ, προκειμένου να περισώσει τη θέση του.

Παρόλα αυτά, μέσα στο στρατόπεδο της Αντάντ είχαν αρχίσει να διαφαίνονται ουσιαστικές διαφορές, που οδηγούσαν στη διάρρηξη της συμμαχίας, τουλάχιστον σε πολιτικό επίπεδο. Η Γαλλία είχε ήδη εκφράσει την πρόθεσή της να βοηθήσει το κίνημα των Νεότουρκων, προμηθεύοντάς το με όπλα και πολεμοφόδια με αντάλλαγμα εμπορικές και γεωπολιτικές προσβάσεις στην περιοχή. Την απόφασή της αυτή ενίσχυσε και το γεγονός της συνεργασίας Ελλάδας - Αγγλίας, με αποτέλεσμα την ενδυνάμωση και επικράτηση των αγγλικών συμφερόντων στα Στενά του Βοσπόρου και την ευρύτερη περιοχή. Η Ιταλία, αντίζηλος της Ελλάδας στη Μεσόγειο, εποφθαλμιούσε τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου και την περιοχή της Σμύρνης. Οι Ηνωμένες Πολιτείες, σε μια στάση φαινομενικής ουδετερότητας, με την εμπορική και γεωπολιτική ταυτόχρονη διείσδυση στο κεμαλικό κράτος απέβλεπαν σε μια βαθιά επενδυτική πολιτική. Ωστόσο, η Αγγλία, διαβλέποντας τη δυναμική που θα αποκτούσε το εθνικιστικό κίνημα των Τούρκων, τον επικείμενο κίνδυνο συμφερόντων της Σοβιετικής Ρωσίας από τον Βορρά, που πρόσφερε από την αρχή την βοήθειά της στον Κεμάλ, και ορμώμενη από την αλλαγή της κυβέρνησης στην Ελλάδα, αποσύρει την στήριξη στην τελευταία και ξεκινάει μεθοδικά τη συνεννόηση με την τουρκική πλευρά. Η πετρελαιοπαραγωγική περιοχή της Μοσούλης βρισκόταν επίσης στα άμεσα ενδιαφέροντα της Αγγλίας· γι αυτό, τον Οκτώβριο του 1922, δυνάμεις της τελευταίας φρόντισαν να καταλάβουν την περιοχή αυτή και να την θέσουν - στη συνέχεια - υπό την εξουσία της χώρας τους. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι ο τότε υπουργός εξωτερικών της Αγγλίας, λόρδος George Curzon, ο οποίος προήδρευσε στην επικείμενη Συνδιάσκεψη της Λωζάνης, είχε προσωπικά συμφέροντα στην Turkish Petroleum, που εκμεταλλευόταν τα πετρέλαια της Μοσούλης… 

Η επισημοποίηση της αλλαγής στάσης των "συμμάχων" έλαβε χώρα τον Μάρτιο του 1922 (διαρκούσης της μικρασιατικής εκστρατείας), όταν σε διάσκεψη, η Αγγλία, η Γαλλία και η Ιταλία αποφασίζουν να αναγνωρίσουν το καθεστώς του Κεμάλ. Έτσι, η μικρασιατική εκστρατεία κατέληξε στην βασική επιδίωξη των δυτικών: τον χρησιμοθηρικό χειρισμό της ελληνοτουρκικής σύγκρουσης για την ανάπτυξη νεοαποικιακών πολιτικών στον χώρο της εγγύς ανατολής, που ετίθετο υπό αναδιαμόρφωση. Ο ελληνικός στρατός χρησιμοποιήθηκε από τους "συμμάχους" για την αποδυνάμωση (και μόνο) του κεμαλικού στρατού, με στόχο να οδηγηθεί ο Τούρκος ηγέτης στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων μαζί τους.

Ιούνιος 1921 - Ο Μουσταφά Κεμάλ και ο Ισμέτ Πασάς ακολουθούμενοι από τον Γάλλο συνταγματάρχη Sarroux και τον Γάλλο διπλωμάτη Franklin Bouillon, επιθεωρούν τουρκικές μονάδες στο Εσκί Σεχίρ, λίγο πριν - η πόλη - πέσει στα χέρια των Ελλήνων

Στις 28 Μαρτίου 1922, η γαλλική εφημερίδα "Le Temps" έγραφε ότι "οι τρεις κυβερνήσεις Αγγλίας, Γαλλίας και Ιταλίας, επιθυμούν να αποκαταστήσουν το τουρκικό έθνος και τα κυριαρχικά δικαιώματα στα εδάφη που του ανήκουν, μαζί με την Κωνσταντινούπολη. Όρισαν δε και τα σύνορα του νέου κράτους. Στενά, Εύξεινος Πόντος, Καύκασος, Περσία, Μεσοποταμία, Μεσόγειο, Αιγαίο".   

Παρά τις υπεράνθρωπες προσπάθειες των Ελλήνων στρατιωτών και κάποιων ανώτερων αξιωματικών, τον Σεπτέμβριο του 1921, η μάχη στο Σαγγάριο ποταμό με μεγάλες απώλειες εκατέρωθεν, έστρεψε την πλάστιγγα προς τη μεριά των Τούρκων. Η νέα ηγεσία του ελληνικού στρατεύματος, πέρα από την ανικανότητά της, εκπλήρωνε στο ακέραιο τις επιθυμίες του Κωνσταντίνου και της αυλής του. Ο αρχιστράτηγος Γεώργιος Χατζανέστης, κουνιάδος του υπουργού στρατιωτικών Νικόλαου Στράτου που διεύθυνε τις επιχειρήσεις από τη Σμύρνη, εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά από το μέτωπο, έκανε τα πάντα προκειμένου να επέλθει ολική σύγχυση και έλλειψη οργάνωσης στο στράτευμα.  Επισκεπτόμενος το Γ' Σώμα Στρατού, λίγο μετά την ανάληψη των καθηκόντων του, εξέφρασε το σχέδιο του για μείωση των δυνάμεων στη Μικρά Ασία. Ο στρατηγός Νικόλαος Κλαδάς, διοικητής της 11ης Μεραρχίας αναρωτήθηκε "μήπως το σχέδιο είναι εξαιρετικά επικίνδυνο και το Μέτωπο θα σπάσει εύκολα, σε περίπτωση τουρκικής επίθεσης;". Τότε ο Χατζανέστης του απάντησε: "Αυτό θέλω. Ν' αραιωθεί για να διαρραγεί με την πρώτη πίεση και να γίνει η σύμπτυξη χωρίς αντιδράσεις".

Ο ίδιος ο Κεμάλ, αρκετά χρόνια αργότερα, στις 30 Οκτωβρίου του 1930, θα πει στον Βενιζέλο, που τον επισκέφθηκε στην Άγκυρα για την υπογραφή της ελληνοτουρκικής συνθήκης φιλίας:

"Θα σας πω, πρόεδρε, κάτι. Ο ελληνικός στρατός και μη το πάρης για φιλοφρόνησι, είναι ο καλύτερος της Ευρώπης. Η διάβασις της Αλμυράς Ερήμου ήτο ένας άθλος στρατιωτικός. Παρακολουθήσαμεν την μάχην των τριών ημερών και εμείναμεν εμβρόντητοι. Εβλέπαμεν τας επιθέσεις των Ελλήνων στρατιωτών και εθαυμάζαμεν. Και εις το τέλος υπεχώρησαν οι Έλληνες στρατιώται, όταν διατάχθησαν, χωρίς να πάθουν το παραμικρόν. Μη το πάρετε, πρόεδρε, σας το ξαναλέγω, για φιλοφρόνησι. Δεν υπάρχει καλύτερος στρατός από τον ελληνικόν. Και ο Ισμέτ έχει την ιδίαν γνώμη. Μόνον που εκείνοι που τον έστειλαν εναντίον της Άγκυρας διέπραξαν μέγα σφάλμα. Διότι και αν κατελάμβανον την Άγκυραν, ημείς είχομεν οπίσω την απέραντον έκτασιν της Τουρκίας, και συνεπώς, δεν ήτο δυνατή η εκμηδένισις των δυνάμεών μας."

Έλληνες στρατιώτες βάλλουν εναντίον τουρκικών θέσεων στη μάχη του Σαγγάριου, Αύγουστος 1921

Με την διάσπαση του μετώπου από τον τουρκικό στρατό και την πτώση του Αφιόν Καραχισάρ ξεκίνησε η εκκένωση της Μικράς Ασίας από τον ελληνικό στρατό. Μαζί ακολουθούσαν ξεριζωμένοι ντόπιοι, δημιουργώντας ουρές χιλιομέτρων με κατεύθυνση τα παράλια της Μικράς Ασίας.

Στις 27 Αυγούστου ο στρατός των Νεότουρκων, με διοικητή τον Νουρεντίν Πασά, εισβάλει στη Σμύρνη και την θέτει υπό την κυριαρχία του. Ταυτόχρονα ξεκινούν μαζικά οι σφαγές, οι πυρπολήσεις, οι βιασμοί και οι λεηλασίες, όπως και σε άλλα αστικά κέντρα στα παράλια της Μικράς Ασίας. Οι άρρενες από 17 έως 46 ετών συλλαμβάνονταν και στέλνονταν στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας για να επανδρώσουν τα τάγματα εργασίας. Εκεί βρήκαν το θάνατο από εξάντληση, αρρώστιες, ασιτία και εκτελέσεις. Την επομένη τα τελευταία ελληνικά στρατεύματα αναχωρούν από το λιμάνι του Τσεσμέ. Στις 29 Αυγούστου εισήλθε στην πόλη με πανηγυρισμούς ο Μουσταφά Κεμάλ. Χαρακτηριστικότατη ήταν εκείνες τις μέρες η παντελής αποστασιοποίηση των συμμαχικών στρατευμάτων, από τα γεγονότα. Στο λιμάνι της Σμύρνης βρίσκονταν 11 αγγλικά, 5 γαλλικά, 2 ιταλικά και 3 αμερικανικά πλοία. Όλα τα πληρώματα παρακολουθούσαν με απάθεια τις απεγνωσμένες εκκλήσεις και τις προσπάθειες των κατοίκων να σώσουν τη ζωή τους και τις οικογένειές τους. Σε πολλές περιπτώσεις προέβησαν σε άγριες δολοφονίες ανθρώπων που προσπάθησαν να επιβιβαστούν στα πλοία. Ο ιστορικός Παύλος Καρολίδης, στην "Ιστορία του Ελληνικού Έθνους" θα σημειώσει:

"Επίσημοι μάρτυραι βεβαιούσιν ότι ου μόνον εν ταις εσωτερικαίς συνοικίαις της πόλεως, αλλά και εν αυτή τη προκυμαία, ενώπιον των από των πλοίων αναισχύντως θεωμένων Ευρωπαίων και Αμερικανών έτι, εσφάζοντο αθρόοι και όσοι δε διαφυγόντες την σφαγήν, ερρίπτοντο εις την θάλασσαν ουδεμία ετύγχανον βοηθείας, ούτως ώστε η θάλασσα επί μέγα μήκος επληρώθη πτωμάτων, σφαγέντων ή πνιγέντων, εις τρόπον ώστε ηδύνατο τις βαδίζων επί των πτωμάτων τούτων να διανύση μέγα μέρος της κατά την προκυμαίαν θαλάσσης, ώσπερ επί ξηράς βαδίζων.

Οι Σύμμαχοι, και ιδιαιτέρως οι Άγγλοι, επέδειξαν, κατά τας τραγικάς εκείνας στιγμάς ανήκουστον αναισθησία. Τα πληώματα των εν  Σμύρνη ναυλοχούντων πολεμικών των, απέκοπτον τας χείρας και έθραυον τας κφαλάς των δυστυχών εκείνων Ελλήνων, που ενόμισαν ότι ημπορούσαν, αποφεύγοντας την τουρκικήν μάχαιραν, να εύρουν και άσυλον και προσωρινήν φιλοξενίαν εις τα πολεμικά σκάφη. Έστρεψαν μάλιστα, και τους προβολείς των πλοίων επί της προκυμαίας της Σμύρνης, δια να απολαύσουν το μακάβριον και ανατριχιαστικόν θέαμα της ομαδικής σφαγής των Ελλήνων.

Και όμως θα ήρκουν τότε ελάχιστοι κανονιοβολισμοί των αγγλικών πλοίων, δια να σωθή τουλάχιστον η πόλις και δια να προληφθούν αι σφαγαί και τα μαρτύρια του πληθυσμού της, ως και του εις αυτήν καταφυγόντος ελληνικού μικρασιατικού πληθυσμού. Αφ' ετέρου οι Γάλλοι, εις τα Μουδανιά, έρριψαν ζεματιστό νερό σε όσους απεπειράθησαν να ανέβουν επί των πλοίων των!

Τέλος ο Αμερικανός πρόξενος εν Σμύρνη, όταν επήγε τότε εις γεύμα όπου ήτο προσκεκλημένος, ήκουσε τον Γάλλο πρόξενο να δικαιολογή μεαπερίγραπτον κυνισμόν τη επιβράδυνσιν της αφίξεώς του: η λέμβος που τον έφερεν από το γαλλικόν πλοίον, προσέκρουσε εις πτώματα Ελληνίδων γυναικών που έπλεον εις την παραλίαν."

Βάρκα αναποδογυρίζει από το βάρος, στο Quai της Σμύρνης, ενώ οι "σύμμαχοι" φροντίζουν να απομακρυνθούν, εποπτεύοντας από "απόσταση ασφαλείας"...

Όπως γίνεται φανερό, τα πλοία των δυτικών στάθηκαν ουσιαστικά ως φράγμα στη φυγή των Ελλήνων. Οι "σύμμαχοι" και η φιλομοναρχική κυβέρνηση των Αθηνών είχαν πιθανόν συμφωνήσει να θυσιαστεί ο Ελληνισμός της Μικράς Ασίας προκειμένου να περισωθεί η μοναρχία. Ο Δημήτριος Γούναρης, φιλομοναρχικός πρωθυπουργός κατά τη διάρκεια της μικρασιατικής καταστροφής, είχε διασαφηνίσει σε όλους τους τόνους ότι δεν θα έπρεπε επ' ουδενί να δημιουργηθεί προσφυγικό ζήτημα. Ο ύπατος αρμοστής Σμύρνης, Αριστείδης Στεργιάδης, είχε προχωρήσει σε πλήρη συνεργασία με τους φιλοβασιλικούς. Αποκαλυπτικός είναι ο διάλογος που παραθέτει ο Γρηγόριος Δαφνής στο έργο του "Η Ελλάς μεταξύ δυο πολέμων", μεταξύ Γεωργίου Παπανδρέου και Στεργιάδη, όταν ο τελευταίος του ανακοίνωσε την επικείμενη καταστροφή, λίγες μέρες πριν την τουρκική εισβολή: "Γιατί δεν ειδοποιείτε τον κόσμο να φύγει;" ρώτησε ο Παπανδρέου. "Καλύτερα να μείνουν εδώ να τους σφάξει ο Κεμάλ, γιατί αν πάνε στην Αθήνα θα ανατρέψουν τα πάντα!", απάντησε ο αρμοστής.

Ο Αμερικανός πρόξενος στη Σμύρνη, George Horton, θα σημειώσει στο βιβλίο του "Η μάστιγα της Ασίας", σχετικά με τα έκτροπα που διεξήχθησαν, αλλά και τη στάση των δυτικών:

"Η πυρπόληση της Σμύρνης, οι σφαγές και οι βαρύτατες βιαιοπραγίες σε βάρος των χριστιανών κατοίκων της (Αρμενίων και Ελλήνων), κατά το έτος 1922, έγιναν δυνατά, εξαιτίας της αμοιβαίας αντιζηλίας και αλληλοσυγκρουόμενων εμπορικών συμφερόντων μερικών Χριστιανικών Δυνάμεων και χάρης στην πραγματική βοήθεια, ηθική και υλική, που μερικές απ' αυτές πρόσφεραν στους Τούρκους.

Η απόκρυψη των πράξεων που έχουν ανιστορηθεί στα παραπάνω κεφάλαια, με σφαγές, πυρπολήσεις και άλλες βιαιοπραγίες ή η παραπλανητική παρουσίασή τους με την πρόθεση να επιτύχει κανείς υλικά ωφελήματα ή να περισώσει την περιουσία του, φανερώνει ένα πολύ χαμηλό ηθικό επίπεδο που εμπνέεται από το πνεύμα της εποχής αυτής, της εμπορικής συμφεροντολογίας.

Η Σμύρνη πυρπολήθηκε από Τούρκους στρατιώτες σε μια φάση που η πόλη βρισκόταν κάτω από την πλήρη κατοχή τους. Οι φωτιές ανάφτηκαν πρώτα στην αρμενική συνοικία, στην οποία οι Τούρκοι λεηλατούσαν, δολοφονούσαν και βίαζαν επί πολλές μέρες προηγουμένως και όπου δεν υπήρχε πια ούτε ένας Αρμένιος, με μοναδική ίσως εξαίρεση κάποιους επιζώντες που κρύβονταν στα υπόγεια των σπιτιών."

Σημειωτέον ότι ο Horton, μετά το τέλος του πολέμου, σε άρθρο του στην εφημερίδα Washington Post, κατήγγειλε την κίνηση των Αμερικανών να παρομοιάσουν τον Μουσταφά Κεμάλ με τον George Washington.

Ερείπια της Σμύρνης

Η πυρκαγιά στη Σμύρνη ξεκίνησε από την αρμενική συνοικία στις 31 Αυγούστου και έκαιγε μέχρι τις 4 Σεπτεμβρίου. Κατά τη διάρκεια των ημερών αυτών, οι κάτοικοι έβγαιναν από τις οικίες τους για να σωθούν. Οι τουρκικές περίπολοι που επόπτευαν τους δρόμους τους εκτελούσαν επί τόπου με τη δικαιολογία της παράβασης του στρατιωτικού νόμου. Σύμφωνα με αυτόν το νόμο, που είχε εκδοθεί από τον Τούρκο διοικητή, απαγορευόταν η κυκλοφορία μετά τις 7 το βράδυ. Σύμφωνα με στοιχεία του Οικουμενικού Πατριαρχείου, τα θύματα της πυρκαγιάς ανέρχονταν σε 25.000, ενώ στο σύνολό τους εκείνες τις μέρες έχασαν τη ζωή τους 65.000 άνθρωποι.

Η Μικρασιάτισα Ουρανία Αραδούλη εξιστορούσε αργότερα την άφιξη στη Σμύρνη και τα επακόλουθα:

"Στη Σμύρνη, όπου έβρισκες, έμενες. Μιλιούνια ο κόσμος, στους δρόμους έμενε, στις εκκλησίες έμενε, όπου έβρισκε.

Όσοι είχανε χρήματα, νοίκιαζαν δωμάτια στα σπίτια. Εγώ έδωσα πενήντα λίρες τούρκικες και έπιασα δωμάτιο σ' ένα μεγάλο σπίτι ιταλικό. Μαζί μου είχα τα δυο μικρά αγόρια μου και την κόρη μου. Ο γιος μου ο μεγάλος ήτανε στρατιώτης. Μαζί μου ήτανε και η νύφη μου, η γυναίκα του αδελφού μου του Τάσου. Εκείνος που ήτανε, ούτε ξέραμε. Όλοι οι Καραβουρναλήδες (σ.σ. από το χωριό Καραβουνάρι) στη Σμύρνη ήτανε, αλλά δεν μπορούσες να ξέρεις που βρίσκονται.  Η μάνα έχανε το παιδί και το παιδί τη μάνα. Στο σπίτι που νοίκιασα το δωμάτιο θα είχε και μέχρι πεντακόσια άτομα μέσα. Είχε παπάδες, είχε αξιωματικούς, είχε γιατρούς. Επειδή το σπίτι αυτό είχε την ιταλική προστασία εν φοβότανε την επίθεση Τούρκου. Καμιά δεκαπενταριά μέρες μείναμε εκεί κι αρχίνησε η μεγάλη φωτιά στη Σμύρνη. Άμα ήρθε και στο σπίτι που μέναμε κοντά, αναγκαστήκαμε και το αδειάσαμε και φύγαμε. Ένας κόκκινος ουρανός ήτανε και τίποτε άλλο! Οι φλόγες κυνηγούσανε τον άμοιρο τον κόσμο που όλο προχωρούσε και δεν ήξερε που πήγαινε. Εμείς από εκεί που φύγαμε μπήκαμε σε μια μεγάλη αυλή, μάντρα, κι εκεί καμιά πενηνταριά ακόμα ήτανε. Δυο τρεις μέρες μείναμε, και είδαμε πάλι τις φλόγες νά 'ρχονται και φύγαμε. Πήγαμε πιο έξω, σε μια φάμπρικα αλευριού. Εκεί ήταν φύλακας ένας Τούρκος, πολύ αγαθός, του Θεού άνθρωπος. Αυτός, άμα έβγαινε έξω, μας ρωτούσε πάντα: "Θέτε τίποτα να σας πάρω, ψωμί, τυρί;" Και του δίναμε και μας έπαιρνε.

Συλλήψεις ανδρών στην προκυμαία της Σμύρνης το Σεπτέμβρη του 1922, από τους Τούρκους

Κι άμα περνούσε έξω από τη φάμπρικα τουρκικός στρατός ή καμιά πολίτσια έρχονταν πάντα και μας ειδοποιούσε. "Μη μιλάτε τώρα καθόλου", μας έλεγε "να μην ακούσουνε και μπούνε μέσα και σας πάρουνε". Πάνω από πεντακόσια άτομα είμαστε εκεί μέσα. Η φάμπρικα άλεθε αλεύρια. Είχαμε και άντρες μαζί μας. Μια μέρα όμως μπήκανε Τούρκοι στρατιώτες μέσα με έναν τσαούση και δώσανε διαταγή να βγούμε έξω όλοι. Τους άντρες όλους τους πήρανε μαζί τους. Τι απόγιναν, δεν το ξέρουμε. Εκεί στη φάμπρικα που ήμαστε ακούγαμε τάπα - τάπα τα αλόγατα που περνούσανε απ' έξω και μας έλεγε ο Οθωμανός, ο καλός: "Ο Κεμάλης περνάει!"

Από τη φάμπρικα φύγαμε τα γυναικόπαιδα και μπήκαμε σε μιαν αυλή· πάλι κι από κει φύγαμε και μπαρκάραμε στα πλοία.

Εκεί κάτω ήτανε ο κλαθμός κι ο οδυρμός. Τι κόσμος ήτανε μαζεμένος, τι δυστυχία ήτανε! Είχανε σκοινί δεμένο και τους άντρες δεν τους αφήνανε να περάσουνε. Πόσοι και πόσοι ντύθηκαν γυναικεία και πέρασαν! Άλλους τους καταλάβαιναν οι Τούρκοι και τους αρπάζανε και τους γδύνανε και οι γυναίκες κλαίγανε και ξεφωνίζανε. Παλικαράκια αρπάζανε απ' τις μανάδες τους. μεγάλο κακό ήτανε. Ένα μικρό πλοίο έρχονταν και μας έπαιρνε. Εμείς, όταν μπήκαμε, ένας Τούρκος αξιωματικός όρμησε κι άρπαξε μια ρωμιοπούλα κοπέλα όμορφη σαν το κρύο το νερό, και πέσανε ι ναύτες και την πήρανε απ' τα χέρια του κι αυτουνού του δώσανε μια κλωτσιά κι έπεσε στη θάλασσα.

Άμα ήτανε όμορφο κορίτσι, έπεφτε του Τούρκου το μάτι επάνω του και πήγαινε και τ' άρπαζε. Ένα σωρό κοπέλες χάθηκαν έτσι. Άλλες τις πήρανε στα χαρέμια τους, άλλες τις γλεντήσανε οι άπιστοι κι ύστερα τι σφάξανε. Γι' αυτό τις νέες κοπέλες τις μουτζουρώνανε, τις ξεχτενίζανε, ό,τι μπορούσανε κάνανε για να τις γλιτώσουνε απ' το μάτι των Τούρκων. Το πλοίο, το μικρό, μας έπαιρνε και μας πήγαινε στη Μυτιλήνη κι εκεί περίμενε το μεγάλο ελληνικό καράβι, η "Μεγάλη Ελλάς", και μας έφερε στην Ελλάδα.

Στο μικρό πλοίο, που μας έπαιρνε απ' τη Σμύρνη, ήταν σηκωμένη εγγλέζικη σημαία και οι ναύτες κάνανε πως είναι Εγγλέζοι. Άμα βγήκαμε όμως απ' το λιμάνι, καταλάβαμε πως είναι Ρωμιοί."

Η προκυμαία της Σμύρνης - Αύγουστος 1922

Η Ελένη Καραντώνη, από το Μπουνάρμπασι της Σμύρνης, θυμόταν τα εφιαλτικά γεγονότα:

"Παντού φωτιά και μαχαίρι άκουες και έβλεπες. Από τους κατοίκους του Μπουνάρμπασι έμειναν καμιά δεκαριά οικογένειες. Μερικοί κατάφεραν να φύγουν σέρνοντας με την κοιλιά προς το Σικλάρι κι από κει στη Σμύρνη. Τους άλλους όλους τους ατιμάσανε, τους σφάξανε, τους κρεμάσανε, τους κάψανε. Κι εκείνους που κατάφεραν από το Σικλάρι να φτάσουν στη Σμύρνη, όταν ήρθε ο Κεμάλ, τους έπιασε και τους έσφαξε.

Εμείς βρισκόμασταν στη Σμύρνη. Πλημμύρα οι μαχαλάδες στο αίμα. Βάλανε φωτιά οι Τούρκοι, μια ώρα μακρυά. "Μη φοβάστε είναι μακρυά", μας είπε ο νοικοκύρης του σπιτιού που μέναμε. Σ' ένα τέταρτο η φωτιά είχε έρθει σε μας. Ρίχνανε βενζίνη και προχωρούσε. Βγήκαμε στο δρόμο. Φωτιά από τη μια, θάλασσα από την άλλη. Βρισκόμασταν στη μέση. Και οι Τσέτες βρίσκονταν στη μέση, και σφάζαν, και σκοτώναν. Τη νύχτα οι Τσέτες έκαναν επίθεση ν' αρπάξουν, να σφάξουν, ν' ατιμάσουν. "Βοήθεια! Βοήθεια!" φώναζε ο κόσμος. Τα εγγλέζικα πλοία ήταν απέναντι. Έριχναν τους προβολείς. Σταματούσαν για λίγο. Τη νύχτα θέλαμε να πάμε προς νερού μας. Πήγαμε λίγο πιο έξω, φρίκη! Βρεθήκαμε σε μια χαβούζα. Γύρω γύρω. Στα χείλια της χαβούζας σπαρταρούσαν κορμιά, και μέσα η χαβούζα ήταν γεμάτη κεφάλια. Έπαιρναν όποιον έπιαναν, τον πήγαιναν στην άκρια της χαβούζας, έκοβαν το κεφάλι και το έριχναν μέσα στη χαβούζα και τα κορμιά τα άφηναν να σπαρταρούν γύρω γύρω. Ήταν φοβερό. Όσοι το είδαν τρελάθηκαν. Το τρελοκομείο γέμισε από τρελούς σαν ήρθαμε. Εκεί σ' αυτό το μέρος χάσαμε και τον πατέρα μου. Τον αδελφό μου τον έσφαξαν στο χωριό." 

Ο απολογισμός της Μικρασιατικής Καταστροφής για την ελληνική πλευρά ήταν τραγικός: Περίπου 700.000 νεκροί και 1.500.000 ξεριζωμένοι Έλληνες, οι οποίοι κατοικούσαν και αναπτύσσονταν στον τόπο αυτό πάνω από τρεις χιλιετίες. Έτσι, χάθηκαν περίπου 2.150 ελληνικοί οικισμοί.

Έλληνες της Μικράς Ασίας ξεριζώνονται από τα εδάφη που πότισαν με ιδρώτα και αίμα

Οι ευθύνες που βαραίνουν τους δυτικούς είναι τεράστιες, καθώς μέσα από διπλωματικές κινήσεις έσυραν την Ελλάδα μόνη της, αρχικά σε μια ένοπλη επιχείρηση εποπτείας της Ιωνίας και στη συνέχεια σε ανοιχτή πολεμική σύγκρουση, με ταυτόχρονη ηθική και υλική ενίσχυση των Νεότουρκων, περιμένοντας τις κατάλληλες συγκυρίες για την επίσημη αλλαγή της πολιτικής τους. Η αλλαγή αυτή εκδηλώθηκε στη συνέχεια, με πρόφαση την επιστροφή του γερμανόφιλου Κωνσταντίνου (Δεκέμβρης του 1920). Οι δυτικοί έκοψαν την δανειοδότηση και την παροχή στρατιωτικού εξοπλισμού στην Ελλάδα και προχώρησαν στην αναγνώριση του κράτους του Κεμάλ. Η Ιταλία και η Γαλλία κράτησαν αρνητική στάση απέναντι στην στρατιωτική ελληνική πλευρά και φρόντισαν, με μυστικές συμφωνίες, να εφοδιάσουν με μεγάλες ποσότητες ιματισμού, όπλων, αεροπλάνων και αυτοκινήτων την τουρκική πλευρά. Η δε Αγγλία, απαγόρευσε στις ποντικές οργανώσεις να συγκροτήσουν ένοπλα τμήματα για την υπεράσπιση του τόπου τους.  

Ο Horton σημειώνει, συμπερασματικά:

"Ο Μουσταφά Κεμάλ, αυτός που πυρπόλησε τη Σμύρνη και ολοκλήρωσε την εξόντωση των χριστιανών, είναι δημιούργημα της Ευρώπης. Δεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι το αρχικό πρόγραμμα των Συμμάχων περιελάμβανε το διαμελισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στη διάρκεια του πολέμου είχαν διαμορφωθεί πολλά σχέδια και είχαν δοθεί πολλές υποσχέσεις που, όμως, δεν ήταν δυνατό να πραγματοποιηθούν εξαιτίας των συγκρουόμενων συμφερόντων των Συμμάχων. Δεν μπορεί ακόμα να αμφισβητηθεί ότι οι Τούρκοι βρήκαν συμπαράσταση από τη μια ή την άλλη Δύναμη, είτε κρυφά είτε φανερά, συμπαράσταση που είχε στόχο να υπερνικηθούν οι φιλοδοξίες και οι βλέψεις των υπολοίπων, αλλά ανταγωνιστικών, δυνάμεων."  

Λίγες μέρες μετά το τέλος της μικρασιατικής εκστρατείας ξεσπά το κίνημα Πλαστήρα. Ξεκινώντας από τη Λέσβο και τη Χίο στις 11 Σεπτεμβρίου, ο Πλαστήρας μαζί με αξιωματικούς και στρατιώτες, βετεράνους της Μικράς Ασίας, κατευθύνεται προς την Αθήνα. Δυο μέρες μετά, η Επαναστατική Επιτροπή αναλαμβάνει το πηδάλιο της χώρας και ο Κωνσταντίνος δηλώνει παραίτηση με επίσημη διακοίνωση. Ο συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας ήταν πρόσωπο με μεγάλη απήχηση στην κοινωνία. Η πορεία του από τους βαλκανικούς πολέμου μέχρι και την μικρασιατική εκστρατεία, τον είχε κάνει ιδιαίτερα γνωστό και αγαπητό. Η δράση του στη Μικρά Ασία είχε ενισχύσει τη φήμη του και στο στράτευμα, καθώς υπήρξε διοικητής του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων και του Μικτού Αποσπάσματος. Τόσο οι μονάδες του, όσο και ο ίδιος, επέδειξαν ιδιαίτερο θάρρος και στρατηγική ευφυΐα σε πολλές κρίσιμες στιγμές κατά τη διάρκεια του πολέμου, όπως στο  Αξάρι, στο Τουμλού Μπουνάρ, στο Κιρκίς νταγ, στο Καλαί Γκρότο. Το απόσπασμά του, εκτός των άλλων, είχε δώσει και πολλές μάχες με τον εχθρό στη φάση της υποχώρησης της ελληνικής στρατιάς, καθώς είχε αναλάβει τον ρόλο της οπισθοφυλακής. Χαρακτηριστικό είναι ότι το επονομαζόμενο, από τους Τούρκους, Σεϊτάν Ασκέρ (το απόσπασμά του), ήταν από τα τελευταία που απέπλευσαν από την Ιωνία, βοηθώντας πολλούς πρόσφυγες να μεταφερθούν στην άλλη μεριά. Στη συνείδηση πολλών Μικρασιατών (μέχρι και ανώτατων αξιωματικών), το όνομα Πλαστήρας ήταν συνώνυμο της σωτηρίας εκείνο τον καιρό των σκληρών μαχών.

Στις 15 Σεπτεμβρίου, ο Πλαστήρας μπαίνει στην Αθήνα, επικεφαλής του κινήματος. Η Πηνελόπη Δέλτα περιγράφει τη σκηνή μέσα σε φορτισμένο κλίμα:

"Κι εκείνο το μεσημέρι μπήκε ο Πλαστήρας στην Αθήνα, μαύρος, σκονισμένος, σκοτεινός, παλιοντυμένος, αδύνατος, άγριος, με σφιγμένα δόντια και μάτια όπου έβλεπες την απελπισία. Σε κείνους που έκαναν να τον ζητωκραυγάσουν φώναξε θυμωμένος:

- Τι ζητωκραυγάζετε; Επιστρέφουμε νικημένοι, κατεστραμμένοι.

Τον είδα που πέρασε τη λεωφόρο Κηφισίας, μπαρουτοκαπνισμένο, τα μαύρα του φρύδια άσπρα από τη σκόνη, το πρόσωπο του αδύνατο σα ρέγγα καπνισμένη, αγέλαστο, αυστηρό. Πλάγι μου μια μητέρα γύρευε ν’ αναγνωρίση το γιο της, μέσα στους κουρελιασμένους στρατιώτες και αξιωματικούς που περνούσαν."

Στην ήδη επιβαρυμένη κατάσταση ήρθε να προστεθεί η παράδοση της Ανατολικής Θράκης από τους "συμμάχους" στους Τούρκους, ερήμην της Ελλάδας. Η Επαναστατική Επιτροπή, παρά τις έντονες διαφωνίες του Πλαστήρα, αναγκάστηκε να υποκύψει, ύστερα από σχετική δήλωση του Βενιζέλου, ο οποίος υποστήριζε ότι οι συγκυρίες δεν ήταν ευνοϊκές και δεν του επέτρεψαν μια επιτυχή παρέμβαση στο εξωτερικό. Η οργή ξέσπασε, εν μέρει δικαιολογημένα, πάνω στους πολιτικούς και τους στρατηγούς της ήττας. Η λαϊκή απαίτηση, σε συνδυασμό με τις αδιάλλακτες τάσεις του στρατεύματος, οδήγησαν τους "υπαίτιους" της κατάρρευσης σε έκτακτο στρατοδικείο. Οι έξι (Δ. Γούναρης, Ν. Στράτος, Π. Πρωτοπαπαδάκης, Ν. Θεοτόκης, Γ. Μπαλτατζής και Γ. Χατζανέστης) από αυτούς αργότερα καταδικάστηκαν σε θάνατο. Όλο το προηγούμενο διάστημα, οι ξένοι διπλωμάτες (κυρίως οι Άγγλοι) κατέβαλλαν προσπάθειες, στο εσωτερικό της χώρας, για την αποτροπή αυστηρών ποινών. Ξαφνικά, οι πρώην αντίπαλοί τους (οι κωνσταντινικοί), τύγχαναν ιδιαίτερου ενδιαφέροντος από τους δυτικούς... Είναι προφανές ότι οι ξένοι είχαν έρθει σε συνεννόηση με τις οικογένειες των καταδίκων, ώστε να γίνει συμφωνία αποτροπής δημοσίευσης κρίσιμων εγγράφων (της περιόδου 1920 - 1922) με αντάλλαγμα να τύχουν ευμενούς απόφασης οι δικοί τους, τους οποίους οι ίδιοι οι δυτικοί είχαν μετατρέψει σε εξιλαστήρια θύματα με τα διπλωματικά τους παιχνίδια.  

Μετά την επιτυχή έκβαση του κινήματος, ο Πλαστήρας (κέντρο) εισέρχεται έφιππος στην Αθήνα, στις 15 Σεπτεμβρίου, συνοδευόμενος από τους συνταγματάρχες Στυλιανό Γονατά (αριστερά) και Αχιλλέα Πρωτοσύγγελο (δεξιά)

Ο Άγγλος διπλωμάτης sir Francis Lindley, ύστερα από φορτικές βολιδοσκοπήσεις και εκβιαστικές συνομιλίες με Έλληνες υπουργούς και αξιωματούχους, ζήτησε να συναντηθεί με τον ίδιο τον Πλαστήρα. Ο υπουργός δικαιοσύνης, Κωνσταντίνος Ρέντης, έσπευσε να του μεταφέρει το μήνυμα την ώρα που συνεδρίαζε το Υπουργικό Συμβούλιο. Ο Πλαστήρας του απάντησε:

"Δεν τον δέχομαι. Δεν μπορώ να τον δεχτώ, ύστερα απ' το τελευταίο διάβημά του, που βρίζει την ελληνική δικαιοσύνη κι επεμβαίνει στα εσωτερικά μας, σαν να απευθύνεται σε λαό και σε χώρα κάφρων. Έχω καθήκον και υποχρέωσι να προστατέψω και να υπερασπίσω την ανεξαρτησία του ελληνικού λαού και τη δίκαιη περηφάνεια του, που νιώθει σύμφωνα με τον πολιτισμό του και σύμφωνα με τη συναίσθησι των θυσιών και των αγώνων του για την ελευθερία και τη δικαιοσύνη. Θα είναι ανανδρία εκ μέρους μου και προδοσία κατά του λαού αυτού, αν τον αφήσω ανυπεράσπιστο στην τέτοια καταφρόνια, που δείχνει αυτό το διάβημα."

Τελικά, μετά από πιέσεις διαφόρων υπουργών δέχτηκε να συναντηθεί, κατ' ιδίαν, με τον Άγγλο επιτετραμμένο. Ήταν η περίοδος κατά την οποία διεξαγόταν η Διάσκεψη της Λωζάνης και ο Βενιζέλος είχε καταφέρει να προσεγγίσει πάλι τους "Συμμάχους". Ο Lindley, με εκβιαστική διάθεση απευθύνθηκε στον Πλαστήρα, λέγοντάς του:

- Έχω την εντολή να σας πληροφορήσω ότι πιθανή καταδικαστική απόφαση του στρατοδικείου, που δικάζει τους πολιτικούς και τους στρατιωτικούς, δεν θα 'βρισκε καλήν απήχηση στην κυβέρνησίν μου.

- Πριν προχωρήσετε κύριε, τον διέκοψε ο Πλαστήρας, θα παρακαλούσα να με πληροφορήσετε: Από ποια αφορμή κι από ποια δεδομένα τολμήσατε να βρίσετε την ελληνική δικαιοσύνη και να λέτε, πως αν τυχόν η απόφαση του στρατοδικείου είναι καταδικαστική θα την θεωρήσετε δικαστικό φόνο; Κι ύστερα απ' αυτό θέλω να με πληροφορήσετε ακόμα, με ποιο δικαίωμα κι από ποια σχέση θεωρήσατε, πως μπορείτε να επεμβαίνετε στα καθαρά εσωτερικά μας ζητήματα και μάλιστα με τέτοια επιμονή, σαν να είμαστε κάτου από την αυστηρή κηδεμονία σας και σαν να είμαστε κιόλας δούλοι σας;

Γιατί θέλω να μου πείτε: Το να ζητήσει ένας λαός ευθύνη από 'κείνους, που διαχειρίστηκαν τα δημόσια πράματα και τις εθνικές υποθέσεις του, κι έφεραν τέτοια καταστροφή και συμφορά στον τόπο, είναι ή όχι καθαρά και μόνο εσωτερικά ζητήματα κι αναφαίρετο δικαίωμα του λαού;

- Η κυβέρνησίς μου δεν εννοεί να επέμβει στα εσωτερικά σας ζητήματα. Συμπαθεί τον ελληνικό λαό κι ενδιαφέρεται για την ησυχία της χώρας σας. Απ' αυτά τα αισθήματα και μόνο κινούμενη, θεώρησε υποχρέωσίν της να σας υποδείξει πως πρέπει να αποφευχθούν ακρότητες, που θα έδιναν αφορμή σε εσωτερικές ταραχές.

- Τη συμπάθεια σας και το ενδιαφέρον σας, είπε ο Πλαστήρας, τα είδαμε όταν είμασταν απομονωμένοι κι εγκαταλλειμένοι στη Μικρά Ασία, μ' όλο που είμαστε σύμμαχοι και μ' όλο που δεν διστάσαμε να διακυβεύσουμε όλη την ύπαρξί μας πολεμώντας δίπλα σας εναντίον της βίας και της αδικίας. Τα είδαμε ύστερα, όταν οι μονάδες του πολεμικού ναυτικού σας, παρακολουθούσαν σαν θέαμα τις σφαγές των Ελλήνων στη Σμύρνη. Και τα είδαμε ακόμα στους όρους, που μας επιβάλατε για την υπογραφή της ανακωχής με τον Κεμάλ. Μας φτάνει αυτό το ενδιαφέρον σας. Δεν μας χρειάζεται άλλο. Όσο για τις εσωτερικές ταραχές εδώ, δεν βλέπω πως κι από που μπορούν να προέλθουν, ούτε κι εκείνους, που θα τολμούσαν να τις δημιουργήσουν, εφ' όσον θα είναι η επανάστασις. Σφάλει η κυβέρνησις σας αν το πιστεύει αυτό.

- Με την ιδιότητα που βρίσκομαι εδώ, είπε ο Άγγλος, δεν μπορώ να τα ξέρω αυτά, ούτε κι εντολή έχω να συζητήσω γι αυτά. Εκείνο που ξέρω είναι, ότι η κυβέρνησις μου είναι καλά πληροφορημένη, πως αν τυχόν εκτελεστούν οι πολιτικοί και στρατιωτικοί, θα εξεγερθεί ο λαός και θα επακολουθήσουν ταραχές κι έχω εντολή να σας πληροφορήσω, πως επιθυμεί πολύ ν' αποφευχθεί τέτοιο πράμα.

Αυτοσχέδιοι τάφοι, ύστερα από τη μάχη του Καλαί Γκρότο, Άυγουστος 1921

- Κι από που έχει τις πληροφορίες αυτές, αν όχι από σας; Εσείς την πληροφορήσατε έτσι κι εσείς προκαλέσατε και την επέμβασίν της. Μα κι αν κανείς άλλος την πληροφόρησε τέτοια πράματα, μου μένει πάντα η απορία: Τι πληροφορίες δώσατε 'σεις, που είστε κι ο αρμοδιότερος γι αυτό κι έχετε και καθήκον να ενημερώνετε την κυβέρνησί σας; Είσαστε παρόν στην υποδοχή, που μας έκανε ο λαός, όταν ήρθαμε. Είδατε μόνος σας, ή κι αν δεν είδατε, ξέρετε, γιατί πρέπει να ξέρετε, τι πλήθος λαού συγκεντρώθηκε στο συλλαλητήριο, που έγινε τέσσερες μέρες πριν από σήμερα και με πόσον ενθουσιασμό εξεδήλωσε την εμπιστοσύνη του και την αφοσίωσί του στην επανάστασι ο λαός αυτός. Παρακολουθείτε και ξέρετε καλά ποιες είναι οι προσπάθειες και ποιο είναι το έργο της επαναστάσεως. Θα ήθελα να 'ξερα, τα πληροφορήσατε αυτά στην κυβέρνησί σα, ή τι πληροφορίες δώσατε πάνου σ' αυτά;

- Δεν πρόκειται για την εμπιστοσύνη του λαού στην επανάστασι, είπε ο Lindley. Πρόκειται για το ότι η κάθε Επανάστασις παρασέρνει φυσικά και αναπόφευκτα το λαό σε κάποια μικρότερη, ή μεγαλύτερη παραφορά, που είναι μέσα στη φύσι της επαναστάσεως. Η κυβέρνησίς μου θα ήθελε να μην κινδυνέψουν οι δικαζόμενοι απ' αυτή την παραφορά και να μην δημιουργηθούν κίνδυνοι ταραχών.

- Την επανάστασι αυτή, είπε ο Πλαστήρας, την κατευθύνουμε εμείς κι όπως βλέπετε κι ο ίδιος, που βρίσκεσθε δω και παρακολουθείτε, ούτε εμείς παραφερόμαστε, ούτε και σ' άλλους επιτρέπουμε να παραφερθούν. Αν οι κατηγορούμενοι κηρυχτούν αθώοι απ' το στρατοδικείο, να είστε βέβαιος πως κανένας κίνδυνος και καμία παραφορά δεν μπορεί να τους απειλήση. Το βεβαιώνω και το εγγυώμαι υπεύθυνα. Αν όμως καταδικαστούν, η απόφασις θα εκτελεστεί, οποιαδήποτε κι αν είναι η ποινή, που θα επιβάλει το δικαστήριο.

- Και δεν φοβάστε εξέγερσι του λαού; ρώτησε ο διπλωματης.

- Εξέγερσι του λαού; Ως την στιγμή αυτή κυκλοφορούν για την τάξι μερικές περίπολοι. Μόλις εκδόση το δικαστήριο την απόφασί του, θα τις αποσύρω κι αυτές, έστω κι αν η απόφασις είναι καταδικαστική, έστω αν επιβάλει ακόμα και θάνατο. Και σας βεβαιώνω, πως κανείς δεν θα κινηθεί.

- Το εύχομαι, είπε ο Lindley. Θα ευχόμουν μάλιστα να πεθάνει ο Γούναρης (σ.σ. το διάστημα εκείνο είχε διαγνωστεί ότι ο πρώην πρωθυπουργός έπασχε από βαριάς μορφής τύφο), πριν τελειώσει η δίκη, ώστε να αποφευχθεί κάθε πιθανός κίνδυνος ταραχών.

- Εγώ δεν το εύχομαι, απάντησε ο Πλαστήρας. Θα ήταν χυδαία κακότης εκ μέρους μου, αν τυχόν είναι αθώος της κατηγορίας για την οποία κατηγορείται. Και θα ήταν ανανδρία για μένα, αν θα ευχόμουν να πεθάνη, για ν' αποφύγω την ευθύνη της εκτελέσεως της αποφάσεως, αν πρόκειται να είναι καταδικαστική.

Ύστερα από αυτές τις αποτυχημένες του προσπάθειες, ο Lindley, προχώρησε σε άμεσο εκβιασμό, τονίζοντας ότι:

- Πολύ καλά. Αλλ' οφείλω να σας πληροφορήσω ότι στην τελευταία αυτή περίπτωσι (σ.σ. καταδίκης των κατηγορουμένων), έχω την εντολή απ' την κυβέρνησί μου να εγκαταλείψω αμέσως την Αθήνα, που θα σημαίνει διακοπή των διπλωματικών σχέσεων με την χώρα σας. Ελπίζω να θελήσετε και σεις να αναγνωρίσετε, πως τέτοιο πράμα δεν θα είναι συμφέρον για την Ελλάδα.

- Η Ελλάς, απάντησε ο Πλαστήρας, στάθηκε πάντα τίμια και πιστή σύμμαχος στους συμμάχους της. Και όμως είδε να εγκαταλείπεται από όλους. Αγωνίστηκε  με ενθουσιασμό και με αυτοθυσία δίπλα τους στους κοινούς αγώνες. Και γι ανταμοιβή της είδε τα δίκαιά της να στραγγαλίζονται. Δίχως πικρία και δίχως παράπονο συνέχισε μόνη της τον αγώνα για την προστασία των πληθυσμών της. Κι είδε τους πληθυσμούς της αυτούς να σφάζονται και να ξεριζώνονται απ' τη γη τους κι είδε τη χώρα της να ακρωτηριάζεται και να παραδίδεται στους εχθρούς της απ' τους ίδιους αυτούς τους συμμάχους της. Δεν φοβάται πια περισσότερα, γιατί δεν υπάρχει τίποτε περισσότερο να πάθει. Τώρα εμπιστεύτηκε την υπόστασή της στην ίδια της ζωτικότητα και μόνον και στις ίδιες δυνάμεις της κι αγωνίζεται για να ζήσει. Αν οι δυνάμεις της δύσης δεν θα της επιτρέψουν, ούτε κι αυτό, τότε θ' αγωνιστεί τον έσχατον αγώνα, ως που να πέσει όλη γκρεμίδια και θα στήσουμε στη Μαλαία Άκρα μια πινακίδα, πάνου στην οποία θα γράψουμε, πως εδώ υπήρχε άλλοτε ένας πολιτισμός, τον οποίον κατέστρεψαν οι δυτικές δυνάμεις με πρωταγωνίστρια την Αγγλία. Αυτά σας παρακαλώ να διαβιβάσετε στην κυβέρνησί σας. Δεν έχουμε τίποτε άλλο να πούμε.

Ο Πλαστήρας (δεξιά), ο Γονατάς (αριστερά) και ο Γ. Παπανδρέου (πίσω αριστερά) επισκέπτονται τη Μουσουνίτσα, γενέτειρα του Αθανάσιου Διάκου 

Στις 6:30 το πρωί της 15ης Νοεμβρίου κοινοποιήθηκαν οι σχετικές με την εκτέλεση αποφάσεις. Μόλις τις έμαθε ο Lindley, έσπευσε μαζί με τον Ρέντη στο γραφείο του Πλαστήρα και, με απειλητικές διαθέσεις, πήρε αμέσως τον λόγο:

- Κύριε συνταγματάρχα, σας εφιστώ δια τελευταίαν φοράν όλως ιδιαιτέρως την προσοχήν επί των δυσαρέστων συνεπειών αι οποίαι θα ανέκυπτον εις το ενδεχόμενον της εκτελέσεως της θανατικής αποφάσεως.

- Εάν η Αγγλία δέχεται να υποστηρίξη την παραμονήν της Θράκης εις την Ελλάδα, άνευ της οποίας δεν είναι δυνατόν να αποζήση ο καταφυγών εδώ πληθυσμός της Μικράς Ασίας, η επανάστασις δέχεται να παραδώση τους καταδίκους εις την Αγγλίαν ή να τους παραδώση εις οιοδήποτε άλλο κράτος.

- Δεν έχω καμμίαν ταύτην εντολήν της κυβερνήσεώς μου, απάντησε ο επιτετραμένος.

- Αναλαμβάνω ως αρχηγός της επαναστάσεως την υποχρέωσιν έναντί σας, όπως αναβάλω την εκτέλεσιν δια μίαν ή έστω, και δυο ημέρας έως ότου ζητήσητε την εντολήν από την κυβέρνησίν σας.

- Δεν ημπορώ να προχωρήσω εις μίαν τοιαύτην πρωτοβουλίαν την οποίαν μου αξιώνετε.

- Αφού ενδαφέρεσθε τόσο πολύ για τους καταδίκους, διατί η κυβέρνησις σας άφησε την Ελλάδα να καταστραφή εις την Μικράν Ασίαν όταν εκείνοι ήσαν κυβερνήται; Δυστυχώς, και η Ελλάς και οι κατάδικοι, δια τους οποίους εκδηλώνετε τώρα το έντονον ενδιαφέρον σας είναι θύματα της Αγγλίας...

Η εκτέλεση των έξι έγινε στο Γουδή στις 11:27 και προκάλεσε διεθνείς αντιδράσεις, συμπεριλαμβανομένης της διακοπής των διμερών σχέσεων Αγγλίας - Ελλάδας. Οι ουσιαστικοί βέβαια αυτουργοί της γενοκτονίας και του αφανισμού του Ελληνισμού της Μικράς Ασίας εξακολουθούν, μέχρι σήμερα, να αποκαλούνται "πολιτισμένος κόσμος"...

Η Σμύρνη φλέγεται, ενώ οι "σύμμαχοι" επιβλέπουν την ολοκλήρωση της καταστροφής...

"Ποιο καλύτερο σύμβολο της παρακμής της Δύσης θα μπορούσαμε να φανταστούμε, από την κτηνώδη έξωση από τη Μικρά Ασία των κληρονόμων του ελληνικού πολιτισμού - εκτός ίσως από το γεγονός ότι και οι κληρονόμοι της αρχαίας ελληνικής δημοκρατίας (σ.σ. οι Δυτικοί) δεν έκαναν τίποτε για να την εμποδίσουν;"

(Niall Ferguson - Ο πόλεμος στον κόσμο)

ΠΗΓΕΣ:

Αγτζίδης Βλάσης: Έλληνες του Πόντου - Η γενοκτονία από τον τουρκικό εθνικισμό

Σέφης Αναστασάκος: Ο Πλαστήρας και η εποχή του

Πεπονής Ιωάννης: Νικόλαος Πλαστήρας